در مجاورت روستای زنگی‌آباد شهرستان مرودشت در استان فارس، روبروی آرامگاه پادشاهان هخامنشی در نقش رستم، سازه‌ای سنگی با پیشینه‌ای حدود هزار سال قبل از ظهور اسلام رخ‌نمایی می‌کند که علاوه بر اهمیت باستانی و تاریخی، نزد پیروان دین زرتشت از اهمیت مذهبی هم برخوردار است. این سازه سنگی که «کعبه زرتشت» نام دارد، به دو دلیل واضح بیش از دیگر آثار باستانی دشت مرودشت در معرض خطر فروپاشی و تخریب در اثر فرونشست زمین قرار دارد؛ نخست اینکه کعبه زرتشت روی زمین جانمایی شده است و به‌طور طبیعی از فرونشست زمین بیشتر آسیب می‌بیند و دیگر اینکه در دولت‌های مختلف جمهوری اسلامی برای نجات‌ آثار تاریخی در معرض خطر اراده‌ای وجود ندارد.

از نخستین هشدارها درباره خطر تخریب آثار باستانی فارس در اثر فرونشست زمین سال‌ها می‌گذرد. بیش از یک سال پیش، هم کارشناسان خبر دادند فرونشست زمین به نزدیکی تخت جمشید و نقش رستم رسیده است و خطر فروپاشی این آثار را تهدید می‌کند اما دولت سیزدهم نه‌تنها به این هشدارها اعتنایی نکرد که تصمیم گرفت قطع بودجه اختصاصی تخت جمشید و نقش رستم را قطع کند. از طرفی به صدور مجوز برای حفر چاه‌های کشاورزی که عامل تسریع فرونشست زمین‌اند، چراغ سبز نشان داد.

حالا ترک‌هایی که روی سازه کعبه زرتشت و نقش رستم به وجود آمده، زنگ خطر تخریب این آثار را به صدا درآورده است.

آن‌طور که علیرضا عسگری چاوردی، مدیر پایگاه تخت جمشید و نقش رستم، می‌گوید، بیشتر ترک‌هایی که امروز روی بنای کعبه زرتشت دیده می‌شود، تا چند سال پیش نبودند. به گفته او، فشار آب و خاک پشت دیوار این ترک‌ها را ایجاد کرده است و اطمینان داریم که همه ترک‌ها جدیدند.

از طرفی بخشی از خاک‌های پیرامون کعبه زرتشت هم حاصل کاوش‌های باستان‌شناسی نیست بلکه نتیجه تغییراتی از جمله فرونشست زمین است.

این باستان‌شناس می‌گوید چنانچه بخش‌های آسیب‌دیده کعبه زرتشت سامان‌دهی نشوند، تا پنج سال آینده ترک‌ها بزرگ‌تر هم می‌شوند. ترک‌هایی که عمیق شده‌ و حتی نشان‌ها را هم شکسته‌اند.

عسگری به خبرگزاری مهر گفت که علاوه بر این‌ها، چند ترک مویی ادامه‌دار هم روی سنگ‌های کعبه زرتشت وجود دارد که زمین‌شناسان متوجه آن شده‌اند و برای آن نگران‌اند؛ زیرا می‌تواند روی بنا تاثیر بگذارد.

مدیر پایگاه تخت جمشید و نقش رستم حرکت کعبه زرتشت حتی به اندازه یک سانتی‌متر را خطرناک می‌داند و تاکید می‌کند که این بنا به حفاظت، مرمت و پایش اضطراری نیاز دارد، چرا که سنگ‌های آن متلاشی شده است و رانش‌های آن باید کنترل شود.

عسگری در توصیف وضعیت دیگر بخش‌های کعبه زرتشت گفت: «همه پنجره‌های نیمه‌روشن باید مرمت شوند. سنگ یکی از پنجره‌ها کاملا فروپاشیده و در بخش دیگر رطوبت نفوذ کرده است. یک بخش از این پنجره سیاه شده که نشان می‌دهد در حال تخریب است.»

مدیر پایگاه جهانی تخت جمشید و نقش رستم باقی ماندن کعبه زرتشت را در صورت ادامه وضعیت کنونی، غیرممکن می‌داند. با این حال به نظر می‌رسد خود او نیز به بهبود اوضاع امیدی ندارد؛ چرا که اواخر خردادماه خبر داد سازمان برنامه‌ و بودجه از دو سال پیش ردیف اعتباری تخت‌ جمشید و نقش رستم را قطع کرده و در این شرایط، مدیر مجموعه ناچار است خواهش کند اگر از محل اعتبار استانی بودجه‌ای اضافه آمد، به تخت جمشید اختصاص دهند.

مدیر پایگاه جهانی تخت جمشید پیش‌تر نیز گفته بود که در محدوده نقش رستم ۳۰۲ متر فروچاله و نیز فرونشست اتفاق افتاده و بحران در این منطقه جدی است.

قطع بودجه اختصاصی تخت جمشید و نقش رستم آن‌هم در شرایطی که انواع مخاطرات از رشد گلسنگ‌ها گرفته تا فرونشست زمین این آثار را تهدید می‌کند، نشانه‌ای از برنامه هدفمند جمهوری اسلامی برای تخریب آثار باستانی و ملی است. این برنامه را اقدام‌هایی مانند حفر چاه‌های کشاورزی و معدن‌کاری در مجاورت آثار باستانی تکمیل می‌کنند.

پیش‌تر مصطفی ده‌پهلوان، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی، نیز تایید کرده بود که ترک‌های ایجادشده در کعبه زرتشت، به دلیل برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی است و برای حل این مشکل دستگاه‌های مختلف باید با هم همکاری کنند.

چنین هشدارهایی نه‌تنها به تعامل بخش‌های اجرایی برای نجات آثار تاریخی منجر نشد که به‌تازگی مهدی زارع، رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله و استاد زلزله‌شناسی، پس از بازدید از محوطه نقش رستم افشا کرد که احداث یک جوی زهکش روند تخریب این میراث باستانی را تسریع کرده است.

کعبه زرتشت که به دلیل شکل ظاهری‌ آن به نام کعبه شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین آثار باستانی ایران است. پیشینه این بنا به دوران هخامنشیان و اوایل دوران ساسانیان بازمی‌گردد. درباره کاربرد کعبه زرتشت در اسناد تاریخی مختلف، اظهارنظرهای مختلفی وجود دارد. برخی محققان معتقدند که این بنا ممکن است به عنوان مکانی مقدس یا معبد آتش در آیین زرتشتی ساخته شده باشد. برخی دیگر معتقدند که کعبه زرتشت محل نگهداری اسناد حکومتی و مذهبی مهم بوده است. برخی دیگر نیز این سازه را آرامگاه یکی از پادشاهان هخامنشی می‌دانند و برای اثبات مقبره بودن کعبه‌ زرتشت به در و درگاه ورودی بنا اشاره می‌کنند که مانند ورودی آرامگاه شاهان هخامنشی است. ساختار بنا هم مانند دیگر مقبره‌های زرتشتی سنگی و بدون تماس با خاک است.

نقش برجسته‌های کتیبه‌هایی از دوره ساسانی مانند کتیبه شاپور یکم نشان می‌دهد که این مکان در دوره‌های پس از هخامنشیان نیز مورد احترام بوده و برای مراسم و آیین‌های مذهبی و حکومتی استفاده می‌شده است.

کعبه زرتشت از سنگ‌های آهکی سفید و مشکی ساخته شده و به شکل یک مکعب چهارگوش است که حدودا هفت متر ارتفاع دارد. در ورودی بنا در ارتفاع بالاتری از سطح زمین قرار دارد که با استفاده از یک پلکان سنگی می‌توان به آن دسترسی پیدا کرد. دیوارهای خارجی آن بدون تزیینات اضافی‌اند، اما در بخش بالایی برخی کتیبه‌های حکاکی‌شده به زبان پهلوی و پارسی میانه به چشم می‌خورد. این کتیبه‌ها بیشتر به دستورات دینی و حکومتی اشاره دارند و با وجود فرسایش، هنوزمی‌توان بخشی از متون و نوشته‌ها را خواند.

 تا سال ۱۳۱۵، تنها دوسوم از این بنا قابل‌مشاهده و یک‌سوم آن زیر خاک مدفون بود اما در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی بخش پایینی بنا نیز از دل خاک بیرون آمد و محققان به‌ کتیبه‌های موجود در این بنا دست یافتند.

کعبه‌ زرتشت در عین برخورداری از معماری منحصربه‌فرد، نمونه‌های مشابهی در دیگر نقاط استان فارس دارد؛ از جمله بنایی در پاسارگاد که به زندان سلیمان و آرامگاه کمبوجیه معروف است و به نظر می‌رسد پیش از کعبه‌ زرتشت، یعنی هم‌زمان با ساخت کاخ‌های پاسارگاد، ساخته شده‌ است.

کعبه زرتشت به‌‌عنوان بخشی از محوطه باستانی نقش رستم، سالانه گردشگران زیادی را به خود فرا می‌خواند و یکی از جاذبه‌های تاریخی و باستانی مهم ایران است.